Қазақта “заманына қарай адамы” деген сөз бар. Уақыт өткен сайын заманның ағынымен бірге кейбір сөз қолданыстан шығып қалады, орнын жаңа сөз басады. Бұл жазылмаған заңдылық. Қазақ тілі бай, күрделі тіл деп есептелінеді. Тарихы терең қазақ тілінің қазіргі заманда қолданылмайтын, ұмыт болған сөздері қандай?

Сарсаң - бір нәрсеге әурелену деген мағынаны береді. Бұл сөзге синоним ретінде “әуре, әбігер, сергелдең, ал-дал болу” сөздері қолданылады. Сонымен қатар, мазасы қашып, уайым басқан жағдайда айтылады.

Қатын-қалаш - “қалаш” сөзі қазақ тілі сөздігінде кездеспейді, бірақ қолданыста болған. Түркі тілдес халықтар қолданылады. Бұл сөз туралы филология ғылымдарының докторы Жамал Манкеева түсіндіріп өткен екен. Профессордың айтуынша, башқұрт, татар тілінде “қалаш” деп жас келіншекті, “қатын” деп патшаның, ханның әйелін атаған екен. Қазір бұл сөз айтылса реніш білдіріп жатады, себебі “қатын-қалаш” сөзі көнерген.

Дақпырт - бұл сөз өсек, дәлелсіз, алып-қашпа сөз деген мағынаны білдіреді. Қазіргі кезде актуалды болған коронавирус, карантин жайлы дақпырт ақпарат көп тарады. Соның кесірінен адамдар ойланбай әрекет ете бастады. Жалған, тексерілмеген дақпырт сөз ел арасын бұзуға дейін алып баруы мүмкін.

Әредік - қазақ тілі сөздігінде “әредік” сөзі кейде деген мағынада қолданылады. “Сирек, әрекідік, селдір” сөздері синоним ретінде жүреді. Сонымен қатар “әредік кесте” деген ұғым бар. Матаның әр жерінен бөлек-бөлек өрнек салып, кестелеп тігетін кесте түрін айтады.

Дырду - “ырду-дырду” деп те қолданылады. Сауық-сайран, думан, мейрам, тойлау, күлкі-ойын деген мағынаны береді. Сондай-ақ, шу болған жерді де осылай атап жатады. Жаға жыртысу, төбелесу кезін “ырду-дырду” деп атайды.

Қиуа - алыс жер, қиян, шалғай мағынасында айтылатын сөз. Абай Құнанбайұлының “сегізаяқ” өлеңінде “қиуадан шауып, қисынын тауып” деген сөз тіркесі қолданылады. Сонымен қатар, өлеңді қиуадан құрастыру деп те айтылады. Яғни, қиуа сөзі тура және ауыспалы мағынада кездеседі.

Лепес - бұл сөз “лебіз” сөзінің синонимі, яғни жылы лебіз, тілек дегенді білдіреді. Оған “жақсы лепес-жарым ырыс” мақалы “жақсы лебіз-жарым ырыс” деп айтылып кеткені дәлел бола алады.

Місе - қанағат, шүкіршілік деп келеді. Әдебиеттерде “бір дүниені місе тұтпады” деп жазылады, яғни берілген дүниеге қанағаттанбады, шүкіршілік қылмады деген мағынада. Бұл сөз Абайдың 38-қара сөзінде қолданылады.

Көнерген сөздерді жаңадан қолданысқа енгізуге тырысамыз. Заманға сай, қолданысқа ыңғайлы етіп өзгертілсе қайта жаңғыруы бек мүмкін.

Дереккөз: 3 нүкте, massaget.kz